AI dễ làm gia tăng định kiến về giới. (Ảnh minh hoạ do AI tạo ra)

Khi AI tái tạo định kiến xã hội và làm trầm trọng khoảng cách giới

AI không được tạo ra trong “chân không”. Các mô hình học máy và mô hình ngôn ngữ lớn được huấn luyện từ khối lượng dữ liệu khổng lồ phản ánh thực tế xã hội, nơi bất bình đẳng giới vẫn hiện hữu. Vì vậy, nếu dữ liệu đầu vào thiếu đa dạng hoặc mang tính thiên lệch, AI khó có thể giữ được vai trò trung lập như kỳ vọng, mà ngược lại còn củng cố những khuôn mẫu giới quen thuộc.

Theo các nghiên cứu của UNESCO, trong nhiều mô hình ngôn ngữ lớn, phụ nữ thường xuyên bị gắn với vai trò chăm sóc, nội trợ hoặc công việc “hậu trường”, trong khi nam giới lại được liên kết với quyền lực, lãnh đạo và các ngành nghề kỹ thuật. Thiên lệch này cũng thể hiện rõ trong các công cụ tạo ảnh AI, nơi hình ảnh nam giới xuất hiện áp đảo trong vai trò bác sĩ, kỹ sư hay nhà quản lý, còn phụ nữ thường bị mô tả theo khuôn mẫu trẻ hóa, dịu dàng hoặc mang tính hấp dẫn về ngoại hình.

Vấn đề trở nên nghiêm trọng hơn khi AI được áp dụng vào các lĩnh vực có tác động trực tiếp đến cuộc sống con người, như tuyển dụng hay đánh giá năng lực. Nhiều hệ thống sàng lọc hồ sơ tự động có xu hướng đánh giá thấp ứng viên nữ chỉ vì khoảng thời gian nghỉ sinh con hoặc chăm sóc gia đình, bất chấp trình độ và kinh nghiệm thực tế. Điều này không chỉ làm thu hẹp cơ hội nghề nghiệp của phụ nữ mà còn vô tình hợp thức hóa bất bình đẳng dưới “vỏ bọc” của công nghệ.

Bên cạnh đó, AI còn đang bị lợi dụng để gia tăng bạo lực giới trực tuyến. Deepfake là ví dụ điển hình, khi phần lớn nội dung deepfake trên mạng là khiêu dâm không có sự đồng thuận và nạn nhân chủ yếu là phụ nữ. Theo các báo cáo của UN Women, AI còn được sử dụng để mạo danh, tống tiền tình dục và tạo ra các chiến dịch đe dọa cá nhân hóa, gây tổn hại nghiêm trọng đến tâm lý và danh dự của phụ nữ, đồng thời khiến việc kiểm soát và xử lý trở nên ngày càng khó khăn.

Làm chủ AI để bảo vệ bình đẳng giới và xây dựng môi trường số an toàn

Trước những rủi ro đó, câu hỏi đặt ra không phải là có nên phát triển AI hay không, mà là làm thế nào để con người kiểm soát và khai thác công nghệ này một cách có trách nhiệm. Theo bà Vũ Thị Hạnh, Chuyên gia Trí tuệ nhân tạo của Trung tâm Dịch vụ dữ liệu và Trí tuệ nhân tạo Viettel (Viettel AI), bạo lực trên cơ sở giới đang dịch chuyển mạnh mẽ sang không gian mạng cùng với sự phát triển của công nghệ.

“Bạo lực trên cơ sở giới không chỉ diễn ra trực tiếp trong đời sống, mà đang lan rộng mạnh mẽ trên không gian mạng. AI có thể trở thành công cụ bị lợi dụng bởi những kẻ gây bạo lực nếu chúng ta không có luật lệ, kỹ năng và sự đoàn kết để bảo vệ nhau”, bà Vũ Thị Hạnh nhấn mạnh.

Bà Vũ Thị Hạnh nói rằng AI có thể bị lợi dụng vào bạo lực mạng nếu chúng ta không có luật lệ và có sự đoàn kết để bảo vệ lẫn nhau

Để AI góp phần thu hẹp khoảng cách giới, trước hết các doanh nghiệp công nghệ cần thực hiện đánh giá rủi ro và kiểm tra mức độ thiên lệch của mô hình một cách định kỳ, từ giai đoạn phát triển đến khi triển khai. Dữ liệu huấn luyện cần đảm bảo sự đa dạng về giới, độ tuổi, bối cảnh văn hóa và xã hội, đồng thời các nền tảng phải chịu trách nhiệm với nội dung độc hại được tạo ra hoặc lan truyền từ chính hệ thống của mình.

Ở phía người dùng, nâng cao năng lực số là yếu tố mang tính sống còn. Bà Vũ Thị Hạnh khuyến nghị nguyên tắc “5 Không - 4 Có” trong sử dụng AI, nhằm giúp người dùng tự xây dựng hàng rào bảo vệ trước những rủi ro công nghệ. Việc không chia sẻ thông tin nhạy cảm, không tuyệt đối hóa nội dung do AI tạo ra, không xâm phạm quyền riêng tư hay danh dự người khác, đi cùng với thói quen kiểm chứng thông tin, bảo vệ tài khoản và chịu trách nhiệm với nội dung mình tạo ra, sẽ góp phần hạn chế việc AI bị sử dụng sai mục đích.

Ở tầm vĩ mô, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan quản lý, doanh nghiệp công nghệ và các tổ chức xã hội để xây dựng khung pháp lý và môi trường số an toàn, bình đẳng. Các chương trình đào tạo về nhận diện deepfake, quản lý danh tính số và phòng chống bạo lực trực tuyến cần được mở rộng trong trường học, cộng đồng và nơi làm việc.

AI là xu thế không thể đảo ngược. Chỉ khi dữ liệu được kiểm soát, mô hình được giám sát thường xuyên, người dùng được trang bị đầy đủ kỹ năng số và cộng đồng cùng chung tay chống bạo lực trực tuyến, AI mới thực sự trở thành công cụ thúc đẩy bình đẳng giới, thay vì nhân rộng những bất công đã tồn tại từ lâu trong xã hội.

Xem thêm:

Đăng Khoa