Bước đi của Albania đã trở thành bước ngoặt lớn khi AI không chỉ tham gia lĩnh vực quản lý, mà còn thể được sử dụng rộng rãi hơn trong các cơ quan công quyền, giám sát hoạt động của công chức và quan chức.

Diella trở thành Bộ trưởng AI đầu tiên trên thế giới.

Bộ trưởng AI đầu tiên

Diella không phải là cái tên xa lạ với người dân Albania. Diella (tiếng Albania: Diellë, nghĩa là "Mặt trời") do Cơ quan Xã hội Thông tin Quốc gia Albania (AKSHI) phát triển. Được giới thiệu vào tháng 1/2025 dưới dạng trợ lý ảo tích hợp vào nền tảng e-Albania, Diella hỗ trợ người dân sử dụng các dịch vụ công trực tuyến và phát hành tài liệu kỹ thuật số. Với giao diện là một avatar nữ mặc trang phục truyền thống Albania và giọng nói do một diễn viên lồng tiếng, Diella nhanh chóng trở thành “cánh tay phải số” của hàng trăm nghìn người dân. Tính đến trước thời điểm bổ nhiệm Bộ trưởng, Diella đã hỗ trợ xử lý hơn 36.600 tài liệu kỹ thuật số và gần 1.000 dịch vụ công trực tuyến.

Ngày 11/9, Diella chính thức được bổ nhiệm làm "Bộ trưởng Bộ Mua sắm công". Việc bổ nhiệm này diễn ra sau sắc lệnh của Tổng thống Albania cho phép Thủ tướng giám sát việc thành lập và vận hành một bộ trưởng AI. Trách nhiệm mua sắm dự kiến ​​sẽ được chuyển giao dần dần sang hệ thống để giảm thiểu ảnh hưởng chính trị trong các thủ tục đấu thầu. Việc bổ nhiệm này cũng là một phần của cải cách chống tham nhũng và các biện pháp nhằm đưa Albania phù hợp với các yêu cầu gia nhập Liên minh Châu Âu (EU).

Thủ tướng Albania Edi Raman nhấn mạnh, Diella sẽ giúp đảm bảo rằng "các cuộc đấu thầu công hoàn toàn không có tham nhũng". Chức vụ mới của Diella mang trọng trách: giám sát và quản lý các gói thầu công, làm trong sạch hoạt động đấu thầu, đảm bảo minh bạch tuyệt đối, loại bỏ can thiệp lợi ích nhóm, hướng tới mục tiêu 100% đấu thầu công không tham nhũng.

Tuy nhiên, mọi thứ mới chỉ ở giai đoạn khởi đầu. Các bước triển khai sẽ diễn ra từng phần, thay vì trao ngay toàn bộ quyền định đoạt cho Diella. Cũng có nhiều câu hỏi lớn được đặt ra như: cơ chế giám sát AI ra sao, ai sẽ chịu trách nhiệm nếu có sai sót và liệu Hiến pháp Albania có thực sự cho phép một thực thể phi nhân loại trở thành bộ trưởng? Và việc bổ nhiệm Diella đã mở ra cuộc tranh luận sôi động toàn cầu: AI có thể tham gia quản trị công đến đâu và con người sẽ giữ vai trò gì trong kỷ nguyên mới?

AuroraAI được miêu tả là một mạng lưới mở phi tập trung và mô hình dựa trên dữ liệu cho các dịch vụ và ứng dụng công thông minh.

Xu hướng AI thâm nhập cơ quan công quyền

Giới phân tích nhận định, việc bổ nhiệm Diella là trường hợp đột phá và gây tranh cãi, nhưng xu hướng sử dụng AI trong các cơ quan công quyền thực ra đã manh nha từ nhiều năm trước. Các mô hình ứng dụng AI được triển khai khá đa dạng: từ chatbot trả lời câu hỏi, trợ lý ảo hướng dẫn thủ tục, đến hệ thống AI nội bộ xử lý tài liệu, thậm chí nền tảng tích hợp dữ liệu lớn để quản lý dịch vụ công theo sự kiện cuộc đời... Điểm chung là: AI giúp tiết kiệm thời gian, giảm tiếp xúc trực tiếp, hạn chế tham nhũng vặt và đưa chính quyền gần với công dân hơn.

Thực tế, thế giới đã ghi nhận rất nhiều mô hình AI phục vụ hiệu quả trong các cơ quan công quyền. Một trong những sáng kiến quy mô quốc gia rõ rệt nhất là AuroraAI ở Phần Lan. Đây không chỉ là chatbot, mà là cả một hệ sinh thái AI kết nối dữ liệu từ nhiều bộ ngành, cá nhân hóa dịch vụ công, đồng thời nhấn mạnh nguyên tắc đạo đức và quyền riêng tư. Phần Lan coi đây là “hạ tầng số” thiết yếu cho tương lai.

Estonia thiết kế KrattAI như một phần cấu trúc trong bộ máy hành chính.

Trong báo cáo của Liên Hợp Quốc về xu thế sử dụng AI ở các quốc gia, AuroraAI được miêu tả là một mạng lưới mở phi tập trung và mô hình dựa trên dữ liệu cho các dịch vụ và ứng dụng công thông minh, được kỳ vọng sẽ củng cố năng lực của Phần Lan trong việc giải quyết các vấn đề khó khăn trong xã hội, chẳng hạn như khoảng cách phát triển bền vững của nền kinh tế quốc gia, dân số già hóa hoặc sự cô lập xã hội của giới trẻ. Hiện tại, việc triển khai Aurora AI ở Phần Lan vẫn đang được mở rộng cùng các hoạt động giao tiếp và tương tác với công chúng thông qua dịch vụ Slack, Twitter và LinkedIn với hashtag #AuroraAI.

Tại Singapore, chatbot Ask Jamie đã xuất hiện trên hơn 90 trang web của các cơ quan chính phủ từ 10 năm trước. Đây là trợ lý ảo trả lời câu hỏi thường gặp, hướng dẫn thủ tục và kết nối tới các dịch vụ online khác.

Ask Jamie là sản phẩm hợp tác của Cơ quan công nghệ chính phủ Singapore (GovTech) với Văn phòng Quốc gia thông minh và Chính phủ số Singapore (SNDGO). Nguyên lý hoạt động của Ask Jamie khá đơn giản, để hiểu các câu hỏi được người dân, doanh nghiệp đặt ra và đưa ra phản hồi chính xác, Jamie được tích hợp cơ chế xử lý ngôn ngữ tự nhiên với cơ chế ‘học máy’ và tổng hợp thông tin liên bộ ngành. Hiện tại, GovTech Singapore đang thử nghiệm nâng cấp bằng công nghệ ngôn ngữ lớn (LLM) để tăng độ thông minh và giảm giới hạn của Ask Jamie.

Còn Estonia - quốc gia tiên phong về chính phủ điện tử, năm 2019 đã có sản phẩm nổi bật là KrattAI - hệ sinh thái trí tuệ nhân tạo phục vụ công dân. Estonia thiết kế KrattAI như một phần cấu trúc trong bộ máy hành chính. Việc sử dụng KrattAI với mục tiêu là tạo ra một hệ sinh thái AI liên kết giữa khu vực công và tư, cung cấp trải nghiệm dịch vụ liền mạch cho người dùng. Các ứng dụng tiêu biểu của KrattAI gồm trợ lý ảo AI giúp người dân tương tác với các dịch vụ công một cách dễ dàng và hiệu quả; hệ thống học máy được sử dụng để phát hiện bất thường trong lưu lượng dữ liệu trên X-Road, nền tảng trao đổi dữ liệu quốc gia của Estonia; phân tích dự đoán; hệ thống hỗ trợ tìm việc…

Trung Quốc thì đang triển khai các “AI công chức” làm việc trong các cơ quan nhà nước. Quận Phúc Điền, thành phố Thâm Quyến, tỉnh Quảng Đông, miền Nam Trung Quốc là đơn vị mới nhất triển khai “AI công chức” được xây dựng dựa trên mô hình DeepSeek R1 với các đầu việc bao phủ toàn bộ chuỗi dịch vụ của chính quyền. Tính đến nay, Trung Quốc đã triển khai “AI công chức” ở hơn 70 cơ quan công quyền tại nhiều tỉnh, thành trong cả nước để hỗ trợ quản lý hành chính và kết quả là các AI này làm việc đạt tỷ lệ chính xác lên đến hơn 95%, giúp cải thiện tình trạng thiếu hiệu quả trong quy trình làm việc hành chính thông thường, nâng cao hiệu quả trên toàn bộ hệ sinh thái dịch vụ của chính quyền.

Chính quyền địa phương trên khắp Trung Quốc đang gấp rút áp dụng AI vào hoạt động hàng ngày sau khi mô hình DeepSeek AI ra mắt, nhưng nó đã tạo ra nhiều cảm xúc lẫn lộn trong công chúng.

Các “AI công chức” này không giao tiếp với công dân mà tập trung xử lý các công việc nội bộ như: duyệt hồ sơ đầu tư, đọc tài liệu, tự động phân loại và đánh giá dự án, quản lý tình trạng khẩn cấp, phát triển doanh nghiệp và thúc đẩy đầu tư.... Điều này cho thấy AI có thể không cần gắn với avatar hay chatbot, mà trực tiếp thay con người làm việc trong quy trình hành chính.

Những ví dụ trên cho thấy một xu hướng chung đang được các nước ưa chuộng là đưa AI đang trở thành “công chức số” trong chính phủ. Từ hỗ trợ đơn giản đến xử lý phức tạp, AI có thể giúp tiết kiệm thời gian, giảm sai sót, nâng cao tính minh bạch và thậm chí tái định hình cách thức quản trị nhà nước.

Nhưng đi cùng đó là hàng loạt thách thức: Pháp luật nhiều nước chưa thừa nhận AI có tư cách pháp nhân để gánh trách nhiệm; Vấn đề đạo đức và minh bạch cũng gây tranh cãi và cần đảm bảo AI không thiên vị, không có “hộp đen” trong quyết định hành chính...

Dù đi theo lộ trình nào, câu hỏi cốt lõi vẫn là: Làm sao tận dụng sức mạnh AI nhằm phục vụ công dân tốt hơn mà vẫn duy trì nguyên tắc dân chủ, trách nhiệm và minh bạch? Việc Albania bổ nhiệm một AI trong nội các có thể chỉ mới khởi đầu, nhưng chắc chắn không phải là điểm dừng. AI trong chính quyền sẽ còn mở rộng, đặt ra những cuộc tranh luận chưa từng có về bản chất của quản trị trong kỷ nguyên mới.

Chu Nguyễn