Internet với khả năng kết nối mọi người bất chấp khoảng cách địa lý đã mở ra vô vàn cơ hội cho con người, từ học tập, giải trí đến kinh doanh. Nhiều người trẻ ngày nay coi mạng xã hội là “mảnh đất vàng” kiếm thêm thu nhập và khởi nghiệp. Thế nhưng, song song với những câu chuyện thành công là sự trỗi dậy của một nền “kinh tế ảo”, nơi giá trị lao động thực bị thay thế bởi các chiêu trò câu view, cày tương tác, livestream nhảm hoặc thậm chí lừa đảo trực tuyến.

Livestream đang trở thành lối sống của giới trẻ ngày nay

Từ cơ hội đến lòng tham

Theo báo cáo “Kỹ thuật số 2025” của nền tảng dữ liệu DataReport, 64% người dùng Internet toàn cầu từng tham gia ít nhất một hoạt động trực tuyến nhằm kiếm thêm thu nhập, từ việc chơi game nhận thưởng, làm khảo sát, cho đến quảng bá sản phẩm. Con số này cho thấy sức hấp dẫn của “cày tiền trên mạng”, nhất là trong bối cảnh kinh tế khó khăn hiện nay. Tuy nhiên, mặt trái của hiện tượng này là sự hình thành một “văn hóa trục lợi” ngày càng phổ biến, đặc biệt trong giới trẻ, nơi mà khái niệm “giá trị” nhiều khi được đo bằng lượt like, share hay tiền donate nhanh chóng.

Tiến sĩ Shoshana Zuboff, giáo sư danh dự tại Đại học Harvard, từng cảnh báo: “Khi mọi hành vi trực tuyến đều có thể bị thương mại hóa, chúng ta sẽ dần đánh mất ranh giới giữa giá trị lao động thực và sự thao túng cảm xúc để kiếm lợi”. Lời nhận xét ấy không chỉ phản ánh thực trạng ở Mỹ hay châu Âu, mà còn đang hiển hiện tại Việt Nam hay bất cứ nơi nào mà internet len lỏi vào cuộc sống.

Năm 2023, công an Việt Nam đã triệt phá đường dây tổ chức game online trá hình Tip.club do Phan Sào Nam cầm đầu. Hoạt động đánh bạc dưới hình thức “game bài” trực tuyến, tổ chức này thu hút hàng triệu con bạc tham gia với tổng số tiền“ngốn” vào sới bạc lên tới 3450 tỷ đồng. Cùng với đó, nhiều TikToker và YouTuber vì tung tin giả, quảng cáo sai sự thật để câu view và nhận hợp đồng quảng cáo đã bị đưa ra pháp luật. Một số streamer nổi tiếng còn bị phát hiện liên quan đến các sàn cá độ trá hình, gây thiệt hại cho hàng chục nghìn người tham gia.

Trên phạm vi quốc tế, vụ bê bối của sàn giao dịch tiền mã hóa FTX từng được định giá lên tới 32 tỷ USD đã phơi bày mặt tối của “cơn sốt đầu tư online”. Hàng triệu người mất trắng tài sản khi FTX sụp đổ vào cuối năm 2022. Theo Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ (SEC), đây là “một trong những vụ gian lận tài chính lớn nhất lịch sử hiện đại”.

Tại Trung Quốc, chính phủ nước này đã phải ban hành lệnh cấm hoàn toàn hoạt động livestream bán hàng có yếu tố “kích dục” hoặc “gây sốc” khi nhiều vấn đề xã hội bùng phát. Thống kê năm 2024 cho thấy, riêng ngành công nghiệp livestream tại Trung Quốc đã đạt giá trị gần 9 tỷ USD đồng thời cũng kéo theo hàng loạt vụ việc tiêu cực liên quan đến lừa đảo, bóc lột lao động và vi phạm pháp luật khác. Những sự kiện này không chỉ là các “tai nạn riêng lẻ” mà phản ánh một cấu trúc văn hóa đang khuyến khích lối sống nhanh – giàu – bất chấp.

Như nấm mọc sau mưa

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự bùng phát của “cày tiền trên mạng”. Thứ nhất, áp lực kinh tế ngày càng lớn. Đối với nhiều bạn trẻ, mức lương công việc truyền thống không đủ đáp ứng nhu cầu chi tiêu, trong khi mạng xã hội lại hứa hẹn những khoản thu nhập dễ dàng, nhanh chóng. Thứ hai, tâm lý muốn nổi tiếng, muốn được công nhận đã thúc đẩy người dùng tham gia vào các hoạt động câu view bất chấp hệ lụy. Một nghiên cứu của Đại học Oxford năm 2021 cho thấy, 30% thanh thiếu niên được khảo sát cho biết sẵn sàng “đánh đổi một phần danh dự” để đổi lấy sự nổi tiếng trên mạng xã hội. Thứ ba là do những lỗ hổng quản lý và sự chậm chạp trong xây dựng hành lang pháp lý. Công nghệ đang thay đổi nhanh hơn khả năng kiểm soát của nhà nước, khiến nhiều hoạt động phi pháp khó bị phát hiện hoặc hoặc khó xử lý theo những quy định cũ.

Yếu tố quốc tế cũng góp phần thúc đẩy hiện tượng bùng nổ kiếm tiền trên mạng hiện nay. Nhiều mô hình lừa đảo xuyên biên giới, từ đa cấp online cho đến sàn đầu tư ảo, dễ dàng len lỏi thông qua Internet. Tổ chức cảnh sát hình sự quốc tế (INTERPOL) từng cảnh báo: “Các băng nhóm tội phạm đang tận dụng sự phổ biến của mạng xã hội và tiền mã hóa để mở rộng quy mô toàn cầu, đặc biệt nhắm vào các quốc gia có hệ thống quản lý còn non trẻ”. Một thống kê của công ty khảo sát Statista cho thấy tổng giá trị giao dịch qua nền tảng mạng các hội toàn cầu đã tăng trung bình 30% mỗi năm trong nửa thập kỷ qua lên tới gần 1700 tỷ USD vào năm 2024. Một phần không nhỏ trong số này từ các hoạt động lừa đảo.

Nhiều chính phủ đã nhận ra vấn đề và đưa ra những khuôn khổ mới để quản lý. Trung Quốc đã đưa ra luật cấm trẻ em dưới 16 tuổi live stream. Ủy ban Thương mại Mỹ đưa ra yêu cầu giám sát chặt việc quảng cáo trá hình bằng cách bắt phải gắn hashtag khi quảng bá sản phẩm, tránh lừa dối người tiêu dùng. Liên minh châu Âu thì xây dựng một Đạo luật dịch vụ kỹ thuật số (DSA) với khung pháp lý toàn diện. Ở Việt Nam, Bộ Thông tin và Truyền thông cũng nhiều lần yêu cầu các nền tảng như Facebook, TikTok, YouTube gỡ bỏ nội dung độc hại, đồng thời siết chặt quản lý hoạt động quảng cáo trực tuyến. Bộ Công an liên tục có các chiến dịch triệt phá đường dây cờ bạc, lừa đảo qua mạng, phối hợp với nhiều quốc gia trong khu vực. Tuy vậy, hiệu quả của các biện pháp này đều có hạn chế. Một phần vì tính chất xuyên biên giới của Internet, khiến việc xử lý gặp nhiều trở ngại về pháp lý. Thêm vào đó, công nghệ trí tuệ nhân tạo, blockchain hay các ứng dụng ẩn danh mới khiến hoạt động phi pháp ngày càng tinh vi. Ông David Shullman, Giám đốc Chương trình Toàn cầu của tổ chức International Republican Institute từng nhấn mạnh: “Không một quốc gia nào có thể tự mình giải quyết vấn nạn tội phạm và gian lận trên mạng. Đây là thách thức toàn cầu, cần sự hợp tác chặt chẽ giữa các chính phủ, tập đoàn công nghệ và xã hội dân sự.”

Hệ lụy lâu dài

Kiếm tiền trên mạng không chỉ kéo theo hoạt động lừa đảo trực tuyến, một cách nguy hiểm hơn nó còn làm xói mòn nhiều giá trị căn bản của xã hội. Khi việc kiếm tiền trở nên dễ dàng bằng cách khoe khoang trên mạng, nó phá vỡ hệ niềm tin của con người khi đề cao lợi ích vật chất trước mắt thay vì lao động chân chính. Thế hệ trẻ lớn lên trong môi trường “thành công qua view” sẽ khó hình thành tinh thần sáng tạo bền vững hay tình yêu lao động đích thực. Việc online quá nhiều cũng khiến sức khỏe tâm thần bị ảnh hưởng. Theo nghiên cứu của Đại học Stanford, tỷ lệ lo âu và trầm cảm ở thanh thiếu niên tham gia kiếm tiền trực tuyến cao gấp 1,7 lần so với nhóm không tham gia. Việc luôn chạy theo lượt tương tác khiến người trẻ dễ rơi vào trạng thái căng thẳng kéo dài. Ngày càng nhiều bậc cha mẹ và con cái không tìm được tiếng nói chung trong cuộc sống. Nhiều bậc phụ huynh bất lực khi con bỏ học để chạy theo con đường livestream, game online, trong khi xã hội chưa có đủ công cụ định hướng. Ông Gilles de Kerchove, cựu điều phối viên chống khủng bố của EU, từng cảnh báo: “Internet có thể biến thành cỗ máy định hình tư tưởng cho cả một thế hệ. Nếu không quản lý đúng, chúng ta sẽ chứng kiến một thế hệ bị dẫn dắt bởi ảo tưởng thay vì giá trị thực”.

“Cày tiền trên mạng” không phải là xấu nếu nó dựa trên sáng tạo và giá trị thực. Những sáng tạo như phát triển nội dung giáo dục, kinh doanh hợp pháp hay các mô hình start-up công nghệ thành công đã đóng góp cho cuộc sống của rất nhiều người. Vấn đề chỉ nảy sinh khi hiện tượng này bị lạm dụng thành công cụ trục lợi, hoặc bị thao túng. Để khắc phục, cần sự phối hợp nhiều cấp độ. Các nhà quản lý cần phải tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý, hợp tác quốc tế mạnh mẽ hơn để xử lý các mô hình lừa đảo xuyên biên giới. Các tập đoàn công nghệ cần có trách nhiệm xã hội, không chỉ vì lợi nhuận mà phải chủ động kiểm duyệt, loại bỏ nội dung độc hại. Giáo dục cũng đóng vai trò then chốt, trang bị cho thế hệ trẻ khả năng tư duy phản biện và nhận diện rủi ro trên mạng. Gia đình cũng cần có cái nhìn toàn diện hơn về internet và dành thời gian cho con cái mình. 

Ngăn chặn hành vi “cày tiền trên mạng” không chỉ là cuộc chiến đạo đức, pháp lý hay công nghệ, mà là cuộc chiến về giá trị, về việc định hình một thế hệ tương lai sẽ sống bằng sáng tạo thực chứ không chìm đắm trong ảo vọng trục lợi. Nhà báo nổi tiếng Maria Ressa, người đoạt giải Nobel Hòa bình 2021 từng nói: “Chúng ta phải giành lại Internet như một không gian của sự thật và giá trị, thay vì để nó biến thành chợ đen của dối trá và trục lợi”. Để làm được điều đó, sự nỗ lực của các cơ quan nhà nước là không đủ. 

Tiểu Phong