Quyền riêng tư từ lâu đã được coi là nền tảng của đời sống dân chủ và tự do cá nhân. Nó là ranh giới giữa cái “tôi”, cái “riêng” của một con người với thế giới bên ngoài. Thế nhưng, trong kỷ nguyên số, ranh giới đó ngày càng mong manh khi dữ liệu cá nhân trở thành nguồn tài nguyên đem đến lợi nhuận lớn khiến cho nhiều người thèm muốn đồng thời là mục tiêu béo bở cho tội phạm mạng. Những vụ tấn công mạng gần đây đang khiến chúng ta phải định nghĩa lại quyền riêng tư, từ một giá trị cá nhân trở thành một vấn đề an ninh kinh tế – chính trị toàn cầu.

Tấn công mạng không cần mã độc: Sự thay đổi nguy hiểm

Một trong những cảnh báo đáng chú ý đến từ chuyên gia bảo mật dữ liệu Tim Freestone trong bài viết đăng trên tạp chí chuyên về bảo mật số Cybersecurity Magazine mới đây chỉ ra rằng trong nửa đầu năm 2025, số vụ xâm nhập vào hạ tầng đám mây đã tăng tới 136% so với cùng kỳ năm trước, và đặc biệt 81% số vụ xâm nhập này không hề sử dụng mã độc. Điều đó có nghĩa là kẻ tấn công không cần triển khai virus hay ransomware truyền thống, mà chỉ lợi dụng tài khoản bị đánh cắp, lỗ hổng cấu hình hoặc các quyền truy cập sai để lấy dữ liệu. Thay vì làm sai lệch dữ liệu, tội phạm chỉ copy dữ liệu để bán lại trên thị trường chợ đen và thu lợi. Điều này làm thay đổi cách hiểu về “xâm phạm quyền riêng tư”. Nếu trước đây, người ta hình dung dữ liệu bị đánh cắp khi hệ thống nhiễm mã độc, thì nay, dữ liệu có thể bị trích xuất hợp pháp trên bề mặt thông qua chính những cánh cửa mà tổ chức vận hành đã mở ra. Đây là hiện tượng mà giới bảo mật gọi là: rò rỉ dữ liệu. Quyền riêng tư, theo đó bị xâm phạm theo một cách hoàn toàn mới một cách âm thầm và khó phát hiện hơn bao giờ hết.

Tin tặc đang nhắm vào dữ liệu người dùng như một món hàng giàu lợi nhuận.

Các báo cáo quốc tế cho thấy quy mô của những vụ rò rỉ dữ liệu ngày càng lớn. Báo cáo Điều tra vi phạm dữ liệu 2025 ghi nhận hàng chục nghìn sự cố liên quan tới an ninh thông tin, trong đó hàng nghìn vụ được xác nhận là rò rỉ dữ liệu. Theo thống kê của IBM một vụ rò rỉ trung bình gây thiệt hại tới 4,4 triệu USD. Con số này bao gồm chi phí pháp lý, mất mát uy tín, và chi phí khắc phục hệ thống chứ chưa thống kê được đầy đủ thiệt hại của người dùng cá nhân đó bị lạm dụng dữ liệu gây ra. Bởi hệ quả của những vụ việc này không chỉ dừng lại ở tổ chức bị tấn công. Người dân, những người đã cung cấp thông tin cá nhân trở thành nạn nhân gián tiếp. Ví dụ, vụ tấn công vào hệ thống y tế Change Healthcare năm 2024 đã ảnh hưởng tới 110 triệu người Mỹ. Hay lỗ hổng MOVEit đã khiến dữ liệu của hàng chục triệu cá nhân toàn cầu bị phơi bày trên mạng. Điều này cho thấy quyền riêng tư cá nhân không còn nằm trong phạm vi “cái tôi”. Nó trở thành “quyền hệ thống”, ngay cả khi một cá nhân không làm gì sai, thông tin của họ vẫn có thể bị lộ nếu cơ quan hoặc doanh nghiệp lưu trữ nó không đủ an toàn.

Ransomware và “tống tiền kép”: Quyền riêng tư trở thành món hàng

Một xu hướng đáng lo ngại khác là mô hình “tống tiền kép” (double extortion). Trước đây, ransomware chủ yếu mã hóa dữ liệu và đòi tiền chuộc. Nay, kẻ tấn công thường sao chép dữ liệu trước khi khóa hệ thống, rồi đe dọa công bố hoặc bán dữ liệu nếu nạn nhân không trả tiền. Trong tình huống đó, quyền riêng tư trở thành con tin để tội phạm ép tổ chức trả tiền, hoặc dữ liệu của hàng triệu người bị phơi bày công khai.

Bảo mật dữ liệu cần được thực hiện nghiêm ngặt bởi các tổ chức lưu trữ.

Có một tín hiệu đáng chú ý là giá trị các khoản tiền chuộc đã có xu hướng giảm trong năm 2024–2025. Tuy nhiên, theo Chainalysis thì nguyên nhân giảm phần lớn là do “thị trường dữ liệu đen” phân mảnh, nhiều nhóm nhỏ đòi tiền ít hơn và chi phí phục hồi cũng rẻ hơn khiến cho các tổ chức từ chối trả tiền chuộc. Điều này cũng phần nào phản ánh sự cứng rắn của nhiều tổ chức và nỗ lực phối hợp của cơ quan thực thi pháp luật. Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo rằng chỉ riêng việc để lọt dữ liệu vào tay tội phạm đã đủ nguy hiểm rồi. Vì giá trị của dữ liệu ngày càng lớn, tội phạm mạng đang thay đổi. Thay vì các cuộc tấn công quy mô lớn, chúng tập trung vào mục tiêu dễ bị tổn thương, sử dụng trí tuệ nhân tạo để qua mặt hệ thống phòng thủ và xé lẻ dữ liệu để dễ bán trên thị trường dữ liệu đen.

Trí tuệ nhân tạo: Con dao hai lưỡi

Sự phát triển nhanh chóng của AI cũng đang làm thay đổi cục diện. Về phía phòng thủ, AI giúp phát hiện hành vi bất thường, rút ngắn thời gian phát hiện sự cố và giảm thiệt hại. Báo cáo của IBM cho thấy các tổ chức áp dụng AI vào giám sát và ứng phó sự cố đã tiết kiệm hàng trăm nghìn USD chi phí cho mỗi vụ rò rỉ dữ liệu.

Tuy nhiên, AI cũng là vũ khí của kẻ tấn công. Nó cho phép tự động hóa việc thu thập dữ liệu, giả lập hành vi người dùng thật để vượt qua kiểm soát an ninh, và tạo ra nội dung lừa đảo cá nhân hóa đến mức khó phân biệt. Các chuyên gia đã cảnh báo rằng AI sẽ ngày càng khiến “khoảng cách giữa an ninh và rủi ro riêng tư” trở nên mong manh, nếu không được tích hợp nguyên tắc “privacy by design” (thiết kế riêng tư) ngay từ giai đoạn phát triển hệ thống. 

Quyền riêng tư: Từ cá nhân sang an ninh quốc gia

Quyền riêng tư đang được định nghĩa lại trong kỷ nguyên dữ liệu

Khi dữ liệu cá nhân bị lợi dụng trong những chiến dịch quy mô lớn, tác động không dừng ở kinh tế hay cá nhân. Các cơ quan quốc tế như INTERPOL đã nhiều lần cảnh báo rằng đánh cắp dữ liệu là mối đe dọa với trật tự xã hội, bởi nó có thể bị khai thác để thao túng chính trị, gây bất ổn xã hội hoặc phá hoại cơ sở hạ tầng trọng yếu.

Nhiều nhà lãnh đạo cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của vấn đề. Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc Antonio Guterres từng phát biểu: “An ninh mạng không chỉ là chuyện công nghệ, mà là trụ cột của hòa bình và ổn định toàn cầu”. Ở Liên minh châu Âu, Quy định chung về bảo vệ dữ liệu (GDPR) được đưa vào khung pháp lý đã cho thấy nỗ lực biến quyền riêng tư thành một chuẩn mực bắt buộc, nhưng thực tế cho thấy khoảng cách giữa luật và thực thi vẫn còn lớn, đặc biệt trong bối cảnh tội phạm xuyên biên giới.

Định nghĩa lại quyền riêng tư

Từ tất cả những phân tích trên, có thể thấy rằng quyền riêng tư trong thời đại tấn công mạng đang có nhiều thay đổi. Mối nguy cơ không còn là “không cho ai biết dữ liệu của tôi” mà là “ngăn không cho dữ liệu của tôi bị biến thành công cụ chống lại tôi”. Để bảo vệ được quyền riêng tư trong không gian số vì thế cũng đòi hỏi nhiều sự hợp tác hơn.

Ở cấp tổ chức, hệ thống quản lý dữ liệu phải áp dụng nguyên tắc cấp quyền tối thiểu, mã hóa dữ liệu đầu cuối, giám sát hành vi theo thời gian thực, và có kế hoạch phục hồi nhanh sau sự cố. Một số chuyên gia gợi ý việc xây dựng “virtual cleanrooms” (phòng sạch ảo) trong đám mây để khởi động lại các hệ thống quan trọng trong môi trường sạch, nhằm giảm áp lực trả chuộc. Các quốc gia cần có cơ chế báo cáo vi phạm bắt buộc đi kèm chế tài nghiêm khắc và phối hợp điều tra xuyên biên giới. Luật pháp cũng cần nhắm đến bên mua dữ liệu trái phép để hành chế nhu cầu cho các hành động phạm tội. Đối với từng cá nhân, người dùng cũng cần nâng cao ý thức tự bảo vệ. Một người dùng thông minh sẽ phải biết sử dụng xác thực đa yếu tố, hạn chế chia sẻ dữ liệu không cần thiết và hiểu rằng quyền riêng tư của mình phụ thuộc vào cả hệ thống lưu giữ dữ liệu. Quan trọng nhất, tất cả chúng ta phải hiểu rằng bất cứ dữ liệu nào mang tính cá nhân cũng đều quan trọng, cần được bảo vệ.

Các cuộc tấn công mạng hiện đại đã biến quyền riêng tư thành một khái niệm động. Nó không chỉ bị đe dọa bởi những vụ tấn công trực diện, mà còn bởi sự xâm nhập hợp pháp vào hệ thống. Nó không chỉ ảnh hưởng đến từng cá nhân, mà còn đến cả xã hội, chính trị và an ninh quốc gia. Như chuyên gia Tim Freestone nhấn mạnh, dữ liệu là “tài sản cốt lõi” và “phải được quản lý như tài sản quý giá nhất”. Chúng ta không thể coi quyền riêng tư là điều mặc nhiên tồn tại. Nó cần được bảo vệ chủ động từ thiết kế công nghệ, văn hóa tổ chức, luật pháp quốc gia cho tới hợp tác quốc tế.

Quyền riêng tư, trong thế giới hôm nay, không còn là “quyền được ở một mình”, mà là quyền không bị biến thành hàng hóa, không bị lợi dụng làm công cụ tội phạm, và quan trọng nhất: quyền được tin tưởng rằng dữ liệu cá nhân của mình sẽ không bị phản bội bởi chính những hệ thống đáng lẽ phải bảo vệ nó.

Tiểu Phong