Sáng 1/12, Quốc hội thảo luận tại hội trường về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản. 

Quy định linh hoạt hơn với đất hiếm để khuyến khích nhà đầu tư đủ năng lực công nghệ

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh - đoàn Lâm Đồng bày tỏ đồng tình cao với việc bổ sung chương riêng về đất hiếm trong dự thảo Luật Địa chất và Khoáng sản (sửa đổi). 

Theo đại biểu, đây là bước hoàn thiện pháp lý đúng thời điểm, phù hợp với bối cảnh thế giới đang cạnh tranh mạnh mẽ về vật liệu chiến lược, năng lượng tái tạo và chuỗi cung ứng công nghệ cao. 

Đất hiếm là nền tảng của bán dẫn, xe điện, quốc phòng, thiết bị y tế và nhiều ngành công nghiệp mũi nhọn. Việc xác định đất hiếm là tài nguyên đặc biệt quan trọng cần được quản lý thống nhất ở cấp quốc gia là định hướng hoàn toàn phù hợp với yêu cầu phát triển dài hạn của đất nước.

Bên cạnh đó, Đại biểu cho rằng luật cần khẳng định nguyên tắc quản lý tài nguyên đất hiếm trên nền tảng khoa học và kiểm soát rủi ro nghiêm ngặt, trong đó yêu cầu về môi trường phải được đặt ở mức cao nhất. 

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh - đoàn Lâm Đồng.

Đất hiếm không chỉ là khoáng sản chiến lược mà còn là nhóm tài nguyên có "hệ số rủi ro môi trường" rất lớn. Toàn bộ chuỗi tuyển – tách đều phát sinh chất thải chứa phóng xạ tự nhiên, thorium, uranium ở nồng độ thấp; ngoài ra còn có hỗn hợp kim loại nặng và dung dịch axit ở mức khó xử lý nếu không có công nghệ tiên tiến. 

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, những quốc gia từng phát triển đất hiếm ồ ạt nhưng thiếu kiểm soát đã phải đối mặt với những "vùng ô nhiễm phóng xạ tồn lưu", chi phí xử lý và phục hồi môi trường lớn gấp nhiều lần giá trị kinh tế thu được và nhấn mạnh đây là bài học đắt giá mà Việt Nam không thể lặp lại.

Do đó, cần phải đặt ra các ngưỡng an toàn kỹ thuật bắt buộc: công nghệ tuyển – tách khép kín, mô hình hóa phát tán phóng xạ, hệ thống quan trắc liên tục, phương án xử lý bùn thải đạt chuẩn IAEA, và yêu cầu về phục hồi môi trường sau khai thác ngay từ giai đoạn cấp phép. 

Chỉ những doanh nghiệp có năng lực công nghệ, năng lực tài chính và hệ thống quản trị môi trường đạt chuẩn quốc tế mới được phép tham gia.

Bà Tú Anh đề nghị cần nhấn mạnh vai trò giám sát độc lập của cơ quan an toàn bức xạ và hạt nhân quốc gia trong toàn bộ chuỗi hoạt động tuyển - tách - chế biến đất hiếm, từ thẩm định công nghệ, đánh giá rủi ro, kiểm tra hiện trường, đến giám sát xử lý chất thải và phục hồi môi trường.

Ngoài ra, đại biểu cũng đề nghị luật cho phép quy định nguyên tắc linh hoạt hơn đối với đất hiếm, để khuyến khích nhà đầu tư đủ năng lực công nghệ và tránh tình trạng khai thác thô, manh mún.

Cùng với đó, theo đại biểu đối với một tài nguyên chiến lược đặc biệt như đất hiếm, yêu cầu bảo đảm quốc phòng và an ninh quốc gia phải được đặt ở mức cao hơn so với các loại khoáng sản thông thường. 

Đất hiếm gắn với các ngành công nghiệp trọng yếu, có ảnh hưởng lớn đến chuỗi cung ứng vật liệu công nghệ cao và an ninh năng lượng, vì vậy mọi dự án thăm dò, khai thác tại những khu vực nhạy cảm đều cần được đánh giá kỹ lưỡng về mặt an ninh.

Đề xuất bổ sung khoản 5 vào điều 85d: "Trước khi trình hồ sơ cấp giấy phép thăm dò, khai thác khoáng sản đất hiếm tại các khu vực nhạy cảm hoặc khu vực liên quan đến quốc phòng, an ninh, bắt buộc phải có ý kiến thẩm định bằng văn bản của Bộ Quốc phòng và Bộ Công an về các nội dung liên quan đến bảo đảm quốc phòng, an ninh". 

"Đây là biện pháp cần thiết để bảo đảm quản lý thống nhất tài nguyên chiến lược, đồng thời phòng ngừa rủi ro liên quan đến chủ quyền, an ninh và lợi ích quốc gia", đại biểu nêu.

Có chế độ chính sách trong bảo vệ đất hiếm

Cùng nêu ý kiến về quản lý đất hiếm, Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng - đoàn TP. Hồ Chí Minh nhìn nhận về Điều 3 bổ sung khoản 9 về quản lý đất hiếm, dự thảo quy định hoạt động điều tra, đánh giá, thăm dò, khai thác đất hiếm áp dụng như khoáng sản nhóm I và theo Chương VIIa.

Mặc dù đồng tình hướng tiếp cận này nhưng ông Hùng đề nghị cân nhắc bổ sung rõ cơ chế kiểm soát xuất khẩu và tỷ lệ chế biến sâu tối thiểu trong nước, nhằm bảo đảm đất hiếm thực sự là tài nguyên chiến lược phục vụ phát triển công nghiệp quốc gia, tránh nguy cơ xuất khẩu thô và lệ thuộc công nghệ nước ngoài trong chuỗi giá trị đất hiếm.

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng - đoàn TP. Hồ Chí Minh.

Ông Hùng cũng đánh giá việc bổ sung quản lý đất hiếm là tài nguyên chiến lược đặc biệt vào Chương VII là bước tiến rất lớn. Tuy nhiên, chính sách chưa làm rõ cơ chế lựa chọn doanh nghiệp thăm dò, khai thác, chế biến đất hiếm dựa trên tiêu chí an ninh công nghệ, năng lực chế biến sâu, năng lực quản trị môi trường, trong khi đây là lĩnh vực nhạy cảm có nguy cơ bị thâu tóm tài nguyên hoặc rò rỉ công nghệ nền.

“Vì vậy, tôi đề nghị cân nhắc bổ sung quy trình phê duyệt an ninh kinh tế - công nghệ trước khi chuyển giao công nghệ, xuất khẩu sản phẩm chế biến sâu hoặc liên doanh quốc tế, nhằm bảo đảm chủ quyền tài nguyên - an ninh kinh tế quốc gia, tự chủ công nghiệp đất hiếm” - ông Hùng nói.

Thu Hương (tổng hợp)