Từ hồ sơ giấy đến dữ liệu số

Sáng 13/10, phát biểu tại Hội thảo “Kiểm toán trong kỷ nguyên mới - Nâng cao năng lực kiểm toán”, ông Bùi Quốc Dũng - Phó Tổng Kiểm toán Nhà nước (KTNN) nhìn nhận chưa bao giờ trong lịch sử nhân loại, công nghệ lại thay đổi nhanh và sâu sắc như hiện nay. 

AI đang tái định hình mọi ngành nghề từ sản xuất, tài chính, đến y tế, giáo dục… và kiểm toán với sứ mệnh bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản trị công, cũng không nằm ngoài dòng chảy ấy.

Theo ông Dũng, với những người làm nghề kiểm toán, AI không chỉ là công cụ, mà còn là cơ hội để tái tạo cách tư duy và hành động. “Hiểu đúng, ứng dụng đúng và định hướng đúng AI không chỉ là yêu cầu nghề nghiệp, mà còn là trách nhiệm xã hội và đạo đức của mỗi kiểm toán viên,” ông nói.

Ông Bùi Quốc Dũng – Phó Tổng Kiểm toán Nhà nước phát biểu tại Hội thảo.

Ông nhấn mạnh, nghề kiểm toán là nghề của bằng chứng và suy luận. Mô hình truyền thống dựa vào chọn mẫu đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử, nhưng ngày càng bộc lộ giới hạn khi dữ liệu phát sinh liên tục và phức tạp. 

AI và phân tích dữ liệu lớn (BigData) mở ra bước ngoặt, kiểm toán viên có thể phân tích toàn bộ dữ liệu thay vì mẫu đại diện, nhờ đó nâng cao độ tin cậy, giảm thiên kiến và phát hiện sớm rủi ro.

Công nghệ đang dần giúp biến khối lượng lớn văn bản, hồ sơ phi cấu trúc thành dữ liệu có thể truy cập và phân tích. Nhờ đó, kiểm toán không còn dừng ở phát hiện sau mà tiến tới dự báo trước, chuyển từ phản ứng sang chủ động.

Ông Dũng cho biết, nhiều cơ quan kiểm toán tối cao trên thế giới đã dịch chuyển từ hậu kiểm sang giám sát chủ động và tiên đoán rủi ro như tại Mỹ, Văn phòng Kiểm toán Chính phủ (GAO) đã sử dụng AI để giám sát tài chính và rủi ro ngân hàng…

Còn tại Việt Nam, khối lượng dữ liệu công đang tăng theo cấp số nhân, 17 triệu lượt tham gia BHXH, hơn 200 triệu lượt khám chữa bệnh, 150 triệu tờ khai thuế điện tử mỗi năm… vượt xa khả năng xử lý thủ công của con người. 

Trước thực tế này, KTNN đã chủ động xây dựng nền tảng dữ liệu lớn, kết nối với Bộ Tài chính, Bảo hiểm xã hội Việt Nam, Ngân hàng Nhà nước… để tạo lập kho dữ liệu hơn 100 triệu bản ghi phục vụ phân tích, đánh giá và giám sát.

Hiện KTNN đang triển khai 6 phần mềm ứng dụng AI trong thực tế, từ phân tích ngân sách, đánh giá rủi ro, giám sát đầu tư công cho tới chi tiêu xanh. “Kết quả bước đầu khẳng định AI không thay thế kiểm toán viên, mà giúp họ làm việc mạnh mẽ, chính xác và sâu sắc hơn”, ông Dũng khẳng định.

Ông cho rằng AI còn đóng vai trò hỗ trợ quản trị công, giúp phát hiện sai phạm nhanh hơn, dự báo rủi ro, khuyến nghị chính sách và hỗ trợ ra quyết định tài chính công, phù hợp với xu hướng chuyển từ kiểm toán sau sang kiểm toán thông minh, thời gian thực.

“Trong kỷ nguyên AI, nghề kiểm toán cần thay đổi tư duy từ kiểm tra cái đã xảy ra sang phân tích điều đang xảy ra và dự báo điều sẽ xảy ra. Từ kiểm toán hồ sơ sang kiểm toán dữ liệu, từ báo cáo kết quả sang đưa ra khuyến nghị chính sách. 

Tuy nhiên, dù thế giới thay đổi nhanh hơn bao giờ hết, giá trị cốt lõi của nghề kiểm toán độc lập, khách quan và minh bạch sẽ không bao giờ thay đổi. Công nghệ chỉ có ý nghĩa khi được sử dụng để phục vụ sự thật, công lý và niềm tin của xã hội”, ông Dũng nhấn mạnh.

Ba thách thức lớn khi ứng dụng AI vào kiểm toán

Đồng quan điểm với ông Dũng về việc ứng dụng công nghệ thông tin hiện nay, ông Phạm Huy Thông – Phó Cục trưởng Cục Công nghệ thông tin, KTNN đánh giá việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong hoạt động kiểm toán là xu hướng tất yếu, phù hợp với quá trình chuyển đổi số của nền kinh tế.

Theo ông Thông, KTNN có đặc thù khối lượng công việc lớn, phạm vi rộng, trong khi yêu cầu từ Chính phủ và Quốc hội ngày càng cao, đặt ra áp lực lớn về nhân sự và năng suất.

Phương pháp kiểm toán truyền thống dựa trên chọn mẫu khiến kiểm toán viên chỉ kiểm tra được một tỷ lệ nhỏ dữ liệu. Đơn cử, khi kiểm toán ngân hàng, KTNN chỉ chọn 10–20% chi nhánh để đánh giá. Điều này khiến việc bao quát rủi ro hệ thống trở nên khó khăn.

“Vì vậy, chuyển từ kiểm toán truyền thống sang kiểm toán dữ liệu lớn là yêu cầu cấp thiết. AI không thay thế kiểm toán viên, mà là công cụ hỗ trợ mạnh mẽ, giúp nâng cao chất lượng, mở rộng phạm vi và đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ ngày càng phức tạp”, ông Thông nói.

Phiên thảo luận về AI - Từ công cụ hỗ trợ đến chiến lược chuyển đổi.

Ông cho biết, trong những năm gần đây, KTNN được giao thực hiện nhiều cuộc kiểm toán chuyên đề, nhất là các lĩnh vực “nóng” được xã hội quan tâm. Việc ứng dụng AI và phân tích dữ liệu lớn giúp kiểm toán viên xử lý thông tin nhanh, chính xác hơn, hỗ trợ ra quyết định hiệu quả.

Tuy nhiên, triển khai AI cũng đặt ra không ít thách thức. Thứ nhất là hạ tầng công nghệ chưa đồng bộ, chưa đáp ứng quy mô triển khai toàn ngành. 

Thứ hai là vấn đề chia sẻ và bảo mật dữ liệu, đặc biệt với các cơ sở dữ liệu cấp độ cao như ngân hàng. Thứ ba là nguồn nhân lực, đội ngũ CNTT và kiểm toán viên am hiểu công nghệ còn thiếu, trong khi chi phí tuyển dụng và đãi ngộ nhân sự chất lượng cao là bài toán khó.

Để khắc phục, đại diện KTNN cho biết đã xây dựng dự án ứng dụng AI và dữ liệu lớn giai đoạn 2026, được lãnh đạo phê duyệt và trình Bộ Tài chính xem xét cấp vốn, nhằm đầu tư hạ tầng phục vụ triển khai toàn hệ thống. 

Về bảo mật dữ liệu, KTNN bám sát lộ trình Nghị quyết 57, sẵn sàng kết nối với Trung tâm dữ liệu quốc gia, phối hợp chặt chẽ với C06 Bộ Công an và các đơn vị liên quan để bảo đảm an toàn thông tin.

Về nhân lực, KTNN đang phối hợp với các trường đại học tổ chức đào tạo toàn ngành, nâng cao kỹ năng số cho kiểm toán viên như một chương trình bình dân học vụ số để chuẩn bị cho kỷ nguyên kiểm toán dữ liệu và trí tuệ nhân tạo.

Thu Hương - Lệ Thanh