Trong phiên thảo luận thuộc khuôn khổ HCMC BUSINESS SUMMIT (diễn đàn hội nghị, triển lãm kinh tế, thương mại và đầu tư) 2025 diễn ra mới đây, câu hỏi: Đâu là trở ngại tâm lý lớn nhất khiến các doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) Việt Nam ngần ngại trên hành trình chuyển đổi số? Đã được đặt ra. Sự kiện được tổ chức bởi Hội Doanh nhân trẻ Thành phố Hồ Chí Minh phối hợp với Hội Nữ Doanh nhân Thành phố Hồ Chí Minh.

Và bài viết dưới đây của Tiến sĩ Đặng Phạm Thiên Duy, Phó chủ nhiệm phụ trách nghiên cứu và đổi mới, nhóm bộ môn Đổi mới sáng tạo trong kinh doanh, Khoa Kinh doanh, Đại học RMIT Việt Nam đã phần nào trả lời băn khoăn này.

Rào cản vô hình: hiểu sai bản chất của chuyển đổi số

Một hiểu lầm phổ biến là đồng nhất chuyển đổi số với việc chạy theo những công nghệ “hào nhoáng” như AI, blockchain hay IoT. Thực tế, chuyển đổi số không chỉ là câu chuyện công nghệ, mà là một hành trình chiến lược để nâng cao năng lực số trong các hoạt động cốt lõi: marketing, quản trị nhân sự, sản xuất hay dịch vụ khách hàng.

Vấn đề còn nằm ở sự xung đột giữa ưu tiên ngắn hạn và lợi ích dài hạn. SME thường tập trung cho sự sống còn tức thời, trong khi chuyển đổi số lại thuộc nhóm công việc “quan trọng nhưng không cấp bách” nên dễ bị gác lại. Tư duy “ăn chắc mặc bền” vốn giúp SME tồn tại, nhưng lại có thể trở thành lực cản trên hành trình số hóa.

Toàn cảnh phiên tọa đàm

SME và doanh nghiệp lớn: khác biệt trong logic đổi mới

Khi so sánh SME với doanh nghiệp lớn, tôi thường đặt ra câu hỏi cho sinh viên khi giảng dạy chương trình Thạc sĩ Quản trị kinh doanh (MBA): "Nếu bạn có thể “xuyên không” về quá khứ để gia nhập Nokia, Blockbuster hay Kodak - những tượng đài từng sụp đổ - liệu kiến thức ngày nay về Apple, Netflix hay Canon có thể cứu vãn số phận của họ?”.

Câu trả lời thường là “khó”. Doanh nghiệp lớn, vốn phục vụ thị trường đại chúng, thường có bộ máy phức tạp và nhiều tầng lớp ra quyết định, khiến đổi mới bị chậm trễ. Trong khi đó, các thị trường ngách - nơi đột phá nảy mầm - lại ít được ưu tiên phân bổ nguồn lực. Đây chính là nghịch lý khiến doanh nghiệp lớn thường thua trong “trận chiến đổi mới” so với các đối thủ nhỏ, nhanh nhẹn.

SME Việt Nam và SME quốc tế: khác biệt ở văn hóa và thái độ

Qua trải nghiệm nhiều năm làm việc tại Australia và Mỹ, tôi có thể thấy SME ở các quốc gia phát triển cũng không hẳn “chạy nhanh” hơn về công nghệ. Sự kháng cự với công cụ mới vẫn tồn tại, nhiều doanh nghiệp vẫn trung thành với bảng tính Excel. Tuy nhiên, sự khác biệt cốt lõi nằm ở tinh thần cởi mở và tò mò công nghệ. Chủ doanh nghiệp ở phương Tây thường sẵn sàng học hỏi, tìm kiếm cơ hội nếu thấy lợi ích rõ ràng, đồng thời được hỗ trợ bởi một hệ sinh thái SME đa dạng, từ tư vấn đến triển khai.

Ngược lại, SME Việt Nam chịu ảnh hưởng văn hóa Á Đông: thiên về kiểm soát, ngại mạo hiểm, và ít chủ động tìm kiếm tư vấn bên ngoài. Động lực chuyển đổi số nhiều khi xuất phát từ tâm lý “nhìn đối thủ làm gì rồi làm theo” thay vì khởi đi từ một tầm nhìn chiến lược độc lập.

“Nỗi sợ vô hình” với AI và công nghệ mới

Một câu hỏi khác tại diễn đàn: làm sao để lãnh đạo truyền cảm hứng, giúp nhân viên vượt qua “nỗi sợ hãi và mù mờ” về AI và công nghệ mới? Có khi nào chính lãnh đạo cũng nghi ngờ khả năng của mình?

“Nỗi sợ vô hình” này bắt nguồn từ sự thiếu hiểu biết. Con người thường sợ những gì chưa rõ. Với AI, giải pháp không phải là tô vẽ công nghệ như phép màu, mà là làm rõ AI có thể và không thể làm gì. Khi nhân viên hiểu giới hạn của AI và học cách hợp tác để tạo ra giá trị, nỗi lo sẽ giảm đi. Đồng thời, lãnh đạo cũng cần thừa nhận rằng chính mình đôi khi có những nghi ngờ. Sự cởi mở này không phải điểm yếu, mà là tín hiệu cho thấy cả tổ chức đang cùng học hỏi và tiến bộ.

Vai trò quyết định của lãnh đạo

Sự cam kết của ban lãnh đạo là yếu tố then chốt. Singapore là một ví dụ tiêu biểu: ít người biết cựu Thủ tướng Lý Hiển Long tốt nghiệp khoa học máy tính và từng công khai trên Facebook niềm đam mê lập trình, giải Sudoku của ông. Thành công chuyển đổi số của Singapore đến từ nhiều yếu tố, nhưng không thể phủ nhận tác động tích cực từ một nhà lãnh đạo có nền tảng công nghệ.

Tại Việt Nam, Bệnh viện Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh là một minh chứng sống động. Với tầm nhìn công nghệ của ban lãnh đạo, bệnh viện đã đầu tư hạ tầng IT từ sớm; nhờ vậy, khi yêu cầu áp dụng hồ sơ bệnh án điện tử được ban hành, quá trình triển khai diễn ra trơn tru thay vì gấp gáp đối phó.

Trường hợp của bệnh viện đã được tôi nghiên cứu và xuất bản dưới dạng bài nghiên cứu khoa học, qua đó làm rõ các yếu tố nền tảng (quản trị, hạ tầng, quy trình, năng lực dữ liệu, cam kết lãnh đạo) giúp tổ chức chuyển đổi mượt mà và bền vững. Đây là bằng chứng thực nghiệm cho thấy: khi nền móng được chuẩn bị đủ sâu, “điểm bùng phát” của chuyển đổi số sẽ đến một cách tự nhiên.

Chuyển đổi số là hành trình của tư duy và niềm tin

Đối với SME, chuyển đổi số không chỉ xoay quanh công nghệ nào được áp dụng, mà quan trọng hơn là thay đổi cách nghĩ. Khi doanh nghiệp dám vượt qua tâm lý ngắn hạn, chấp nhận đầu tư cho những việc “quan trọng nhưng chưa cấp bách”, nuôi dưỡng tinh thần tò mò công nghệ và chủ động học hỏi, họ sẽ không bị bỏ lại trong kỷ nguyên AI.

Đằng sau mỗi thành công về công nghệ luôn có một lãnh đạo dám mở lòng, một đội ngũ được truyền cảm hứng, và một tầm nhìn dài hạn. Trong thời đại AI, SME không chỉ cần công cụ mới mà còn cần niềm tin, tầm nhìn và sự can đảm để định hình lại tương lai.